Gebruik van stichtingen in witwasconstructies

Stichtingen kunnen gebruikt worden als dekmantel voor criminele activiteiten, waaronder witwassen. Wat wellicht niet bij iedereen bekend is, is dat het OM verschillende wettelijke mogelijkheden heeft om tegen foute stichtingen op te treden. Hoe kunnen stichtingen worden gebruikt in witwasconstructies, en wat loopt er momenteel op dit gebied? De tekst van dit artikel is deels gebaseerd op de interne handleiding van het OM en de fenomeenanalyse die daaraan ten grondslag lag.

Wat is een stichting?

Een stichting is een rechtspersoon die zelfstandig deelneemt aan het rechtsverkeer, en moet een doelstelling hebben die zij probeert te verwezenlijken met een daartoe bestemd vermogen. Vergoeding aan bestuurders is toegestaan, maar uitkeringen die geen ideële of sociale betrekking hebben zijn niet toegestaan. Reguliere stichtingen hebben een bijzondere fiscale positie ten opzichte van vennootschappen. Voor bijzondere stichtingen zoals algemeen nut beogende instellingen (ANBI’s) gelden bepaalde belastingvoordelen.

Minimaal toezicht

Een stichting is eenvoudig op te richten. Er een notariële akte vereist waarbij de notaris controleert of de opgegeven doelstelling van de stichting niet in strijd is met de openbare orde, goede zeden of de wet. Daarnaast is de notaris gebonden aan de verplichtingen op grond van de Wwft. Na oprichting wordt de stichting ingeschreven bij de Kamer van Koophandel. Er vindt geen standaard antecedentenonderzoek naar de oprichters plaats. Na oprichting is de bestuurderswissel vormvrij en vindt voor reguliere stichtingen interne en externe verantwoording beperkt plaats.

Een stichting is bij uitstek een organisatie onder minimaal toezicht. Bedrijven worden gecontroleerd door de fiscus en hebben aandeelhouders. Verenigingen hebben een ledenvergadering. Maar stichtingen, die geen winstoogmerk hebben, vallen bij de fiscus niet snel op en een toezichtsorgaan is niet vereist. Het is mogelijk dat de feitelijke activiteiten afwijken van de opgegeven doelstelling en dat de feitelijke belanghebbenden afwijken van de opgegeven belanghebbenden. Tot slot kan er gemakkelijk op naam van de stichting een bankrekening worden geopend en kunnen (on)roerende zaken op naam van de stichting worden gezet.

Witwasconstructies met stichtingen

Bij witwassen met behulp van stichtingen worden vaak drie vormen onderscheiden, te weten de ideële stichting, stichting administratiekantoor (STAK) en stichting derdengeldrekening. Vooral de STAK komt regelmatig in witwasconstructies naar voren. Via een STAK kunnen stemrechten op aandelen en de rechten op dividend worden losgekoppeld. Dit wordt ook wel ‘certificering van aandelen’ genoemd, degene die de certificaten heeft krijgt namelijk de winst uit de aandelen maar heeft dus geen stemrecht.

Zulke constructies worden vaak gebruikt bij familiebedrijven waarbij bijvoorbeeld de ouders hun kinderen wel willen laten meedelen in de winst van een bedrijf maar geen zeggenschap over het bedrijf willen geven. De criminaliteitsbeeld analyse over de STAK:

'Zulke stichtingen zijn opgericht ten behoeve van investeringen van vermogen in Nederland. Daar wordt doorgaans onroerend goed in ondergebracht of de aandelen van een vennootschap waarin vastgoed het vermogen vormt. De stichting geeft daarop certificaten uit waarmee recht op dividend kan worden geclaimd. Met andere woorden, de stichting heeft het juridisch eigendom (van de aandelen van de vennootschap) en de certificaathouders het economisch eigendom (van de vennootschap). Een kenmerk van deze certificaten is dat het eigendom of de eigendomsoverdracht niet in openbare registers valt terug te vinden. Het juridische eigendom van onroerend goed kan weliswaar worden opgezocht in het kadaster, maar het economische eigendom moet blijken uit het register van certificaathouders dat vaak op het kantoor van de stichting wordt bijgehouden. Dit register kan derhalve niet zomaar door derden/buitenstaanders worden geraadpleegd. Ook bestuurswisselingen zijn nergens verplicht vastgelegd en daardoor voor derden/buitenstaanders moeilijk te onderzoeken.'

Stichtingen worden vooral in witwasconstructies ingeschoven met als doel om de uiteindelijk belanghebbende(n) buiten beeld te houden. Bijvoorbeeld in de constructie waarbij 2 miljoen euro wordt witgewassen middels de verkoop van een pand aan een stichting. De verkoper verkoopt een pand voor 3 miljoen aan de stichting, terwijl het pand maar 1 miljoen waard is. De stichting betaalt 1 miljoen, en leent de overige 2 miljoen van de verkoper. De verkoper verschaft die 2 miljoen als ‘hypothecaire lening’ aan de stichting. De stichting wordt bestuurd door katvangers.

Civiele mogelijkheden OM

De wet biedt het OM in Boek 2 van het Burgerlijk Wetboek verschillende mogelijkheden om op te treden tegen rechtspersonen in het algemeen (artikel 2:20 en 2:21 BW), en een aantal bijzondere bevoegdheden speciaal ten aanzien van stichtingen (titel 6 boek 2 BW). Denk aan het verzoek om inlichtingen te verstrekken: als daar geen gehoor aan wordt gegeven, kan het OM de voorzieningenrechter verzoeken om het bestuur te verplichten de gevraagde informatie te leveren (artikel 2:297 BW).

Ook kan het OM via de rechter een stichtingsbestuurder ontslaan (art. 2:298 BW). Hangende een verzoek tot ontslag van een of meerdere bestuurders kan de rechtbank een voorlopige voorziening treffen en de betreffende bestuurder(s) schorsen. Een ex artikel 2:298 lid 3 BW ontslagen bestuurder kan gedurende vijf jaar na zijn ontslag geen bestuurder van een stichting worden. Deze bevoegdheden worden door het OM (in 2019) nog onregelmatig toegepast. Om die reden is vanuit het Functioneel Parket het initiatief genomen om een handleiding op te stellen waarin deze bevoegdheden worden besproken, met het doel om het toepassen ervan te ondersteunen. Bij de bevoegdheden ten aanzien van stichtingen horen procedurevoorschriften die worden toegelicht. De handleiding OM-toezicht op stichtingen is hier te vinden.

Nieuwe wetten en beheersmaatregelen

De Wet bestuur en toezicht rechtspersonen verduidelijkt de regeling voor bestuur en toezicht bij verschillende soorten rechtspersonen, waaronder stichtingen. De wet biedt onder meer een basis voor de instelling van een raad van toezicht bij stichtingen en een uitbreiding van de ontslaggronden genoemd in artikel 2:298 BW. De Implementatiewet registratie uiteindelijk belanghebbenden van vennootschappen en andere juridische entiteiten verplicht tot het bijhouden en centraal registeren van informatie over de uiteindelijk belanghebbende van in Nederland opgerichte vennootschappen en andere juridische entiteiten, waaronder stichtingen.

De samenwerkingspartners van het Financieel Expertise Centrum zijn momenteel in de afrondende fase van een project waarin een set indicatoren is gedefinieerd, die vervolgens is getest op basis van de klant- en transactiegegevens van de deelnemende banken. Uiteindelijk doel is het opstellen van een effectief barrièremodel met beheersmaatregelen die de betrokken partijen kunnen implementeren, in samenwerking met het Centrum voor Criminaliteitspreventie en Veiligheid. Binnen FEC-verband zullen de resultaten van dit project later dit jaar worden gedeeld.