Houston, do we have a problem?

Geschreven door Peter van Leusden (FIOD Anti Corruptie Centrum)  

Deze bijdrage wordt alleen in de nieuwsbrief voor overheidspartners en op het afgeschermde deel van de website geplaatst; we wijzen er nog eens extra op dat deze informatie níet buiten de overheid mag worden gedeeld.

Houston, Ground control (2016)

De naam van dit onderzoek had achteraf niet beter gekozen kunnen worden. Op 11 januari 2016 werd ik voor het eerst geconfronteerd met de signalen die bij ING speelden en die tot het strafrechtelijk onderzoek hebben geleid. In een zaaltje bij de FIOD in Utrecht was een overleg bezig waar ik even bij geroepen werd, er speelde iets met een mogelijk groot nieuw onderzoek… Dat “iets” kreeg een staartje kun je wel zeggen. In het “niet-melders project” waren meerdere signalen ontvangen van het overtreden van de Wwft door ING. Het AMLC heeft deze signalen gebundeld en opgewerkt tot een preweeg. Maar ook bleek dat de SEC met een onderzoek richting ING bezig was en gelijktijdig met Nederland wilde optrekken, maar ook flink vaart wilde maken. Een strafrechtelijk onderzoek naar de grootste bank van Nederland dus en graag snel in actie… Aan mij de taak om de beheersbaarheid en timing onder controle te krijgen. Contact met de SEC en in overleg besloten dat 1 maart 2016 voor iedereen een haalbare datum moest zijn voor de eerste doorzoeking. Daarna alle energie in het projectplan gestoken. Doel en effect beschreven en op welke manier gaan we dat bereiken? Basisteam samengesteld en toen brainstormen. Een belangrijk deelproject werd het ‘niet melden’; het niet (tijdig) melden van ongebruikelijke transacties en alles wat daarbij hoort volgens de Wwft. Het plan mondde uit in een onderzoek met gemiddeld circa 10 medewerkers. In 2016 het feitenonderzoek m.b.t. de rechtspersoon afronden, in 2017 onderzoek naar individuele verdachten en feitelijk leidinggevenden en afronding van de gehele zaak in 2018. Dat werd globaal de planning. Ambitieus zeker, maar haalbaar. Mijn stelling is nog steeds dat een FIOD onderzoek in algemene zin niet langer dan een jaar moet duren. Dan moet er in ieder geval een moment van overweging zijn over een eventueel vervolg. Voor geïnteresseerden valt nog veel te vertellen over het projectmatig werken in deze zaak en het projectplan (en daar ben ik op verzoek graag toe bereid!).

Zoals iedereen zal begrijpen hadden we met een complex onderzoek te maken. Gevoelige materie met diverse spelers en het was langdurig schaken op diverse borden met diverse ingewikkelde stellingen. In 2008 was ING met een grote staatssteun ‘overeind’ gehouden. Wat is er sindsdien gebeurd? Wat was de rol van de toezichthouder en van de accountants? Hoe zal de politiek zich houden? De verdenkingen waren zeer ernstig. De gevolgen van dit onderzoek konden dus ook erg groot zijn. Omzichtigheid en zorgvuldigheid waren daarom extra geboden. Echter deze verdenkingen vroegen ook om een stevige aanpak. Met dit strafrechtelijk onderzoek beoogden wij diverse effecten te bereiken: strafrechtelijke aanpak van verwijtbaar handelen in het verleden; bewerkstelligen van compliance in de toekomst; houding en gedrag omtrent Wwft vereisten op gewenst niveau brengen; ontnemen van winsten behaald met corruptie/witwassen of “niet melden”; vervolgen van de rechtspersoon eventueel via een transactie; verantwoordelijke personen voor de rechter brengen.

Ook hier weer ambitieus ingestoken. In ieder geval zijn we “op volle kracht” gegaan, met taps, verhoren, doorzoekingen, vorderingen en rechtshulp. Dat leverde enorm veel data op en er ontstond steeds meer zicht op een bank die de uitvoering van haar FEC CDD beleid totaal niet op orde had. Het FIOD Houston team beschreef al in vrij vroeg stadium zeven belangrijke onderdelen met betrekking tot die ernstig falende uitvoering en is die bewuste onderdelen verder gaan uitwerken.

Eind 2016 hadden we voldoende zicht gekregen op het feitencomplex, we hadden gekozen voor het “bewijsbaar” uitwerken van de vier “niet melden” zaken waar we op gestart waren, maar gedurende het onderzoek was duidelijk geworden dat die zaken slechts exemplarisch waren voor de ernstige tekortkomingen van de uitvoering van het FEC CDD beleid. Een rondje langs de velden in FIOD en Politie land leerde ons dat verdachten bij tientallen lopende en afgeronde onderzoeken bankierden bij de ING. De klanten konden feitelijk doen en laten wat zij wilden met de rekeningen, de bank wist veelal niet wie er achter de rekeningen zat, welke transacties hierop te verwachten waren, er volgden geen alerts en als die wel kwamen werden ze als “not suspicious” afgedaan. Hertoetsen van klanten of afscheid nemen van klanten werd niet of nauwelijks gedaan. Met de inzichtelijkheid van dit feitencomplex was de eerste fase van het onderzoek Houston bij de FIOD afgerond. ING had aangegeven mee te willen werken aan het strafrechtelijk onderzoek en was een eigen interne onderzoek gestart onder de naam “Sky”.

Houston, we have a problem (2017)

Een strategie die al vaker succesvol was gebleken bij andere onderzoeken is ook hier ingezet: niet op je bewijs blijven zitten maar de confrontatie met de verdachte aangaan en volledige openheid van bewijs in de vorm van een presentatie. We hebben een meeting georganiseerd met ING waarbij het bewijsmateriaal voor de Wwft misdrijven en het schuldwitwassen aan de hand van een uitgebreide tijdlijn (story based!) gepresenteerd is. De lijn van de presentatie was: al voor en rond de invoering van de Wwft in 2008 zijn er problemen op uitvoering FEC CDD bij ING, er volgden waarschuwingen van DNB en ECB, maar steeds weer konden wij met nieuwe casussen aantonen dat er niets veranderde. Integendeel; bezuinigingen in een toch al zo onder druk staande organisatie. Doel van de meeting was de houding van de ING te toetsen, hadden we echt te maken met een “meewerkende” verdachte? En ook om de bepalende personen bij de bank te doen doordringen van de ernst van de zaak. Ik denk achteraf dat dit gelukt is.

Het onderzoek richtte zich hierna zeer nadrukkelijk op de rol van de diverse medewerkers van de bank. En we hebben erg veel verhoren uitgevoerd, beginnend op de werkvloer hebben we ons omhoog gewerkt tot en met het niveau van de RvC en daarna de RvB. Het feitenrelaas geeft een goede samenvatting van de juridische consequenties van onze feitelijke bevindingen uit deze periode:  “Uit het strafrechtelijk onderzoek komt naar voren dat de verantwoordelijkheid voor naleving van de Wwft was belegd bij drie verschillende onderdelen van ING NL. (….) Geen van (de medewerkers van) deze onderdelen voelde zich verantwoordelijk voor en overzag het geheel. Velen waren gezamenlijk verantwoordelijk voor een deel van het verwijtbare gedrag. (….) Het OM kwalificeert de geconstateerde gedragingen als illegale handelingen uitgevoerd door een legale onderneming binnen haar normale bedrijfsvoering. Bij het toerekenen van de gepleegde delicten staat de organisatie voorop en niet het individu.

(….) Uit het onderzoek is gebleken dat, in de periode 2010 tot en met 2016, diverse individuele (voormalig) medewerkers en leidinggevenden bij ING NL steken hebben laten vallen. Het OM is echter van oordeel dat het onderzoek onvoldoende bewijs heeft opgeleverd om individuele strafrechtelijke verwijten te maken naar deze personen. Het OM rekent de strafbare feiten dan ook toe aan de organisatie als geheel.”

Dit hele proces heeft wederom een jaar geduurd, daarom mag men gerust aannemen dat de FIOD enorm uitgebreid onderzoek heeft gedaan naar de rol en wetenschap van de werknemers. Zowel onderzoek naar het feitelijk leiding geven als ten aanzien van eventueel zelf gepleegde delicten.

Houston, failure is not an option (2018)

Op enig moment zijn verkennende gesprekken gevoerd met de bank over een eventueel transactie proces. Waarbij steeds het uitgangspunt is geweest: we gaan dagvaarden want we hebben voldoende bewijs, tenzij een transactie mogelijk blijkt. Vergelijk dit proces maar met een terechtzitting: dat start met het onderzoek, vervolgens het requisitoir van de OvJ, gevolgd door het pleidooi van de raadsman en eindigend na het laatste woord met de uitspraak van de rechter met de eventuele straf. Belangrijke stap was natuurlijk de erkenning van de bank van de structurele overtreding van de Wwft en witwasdelicten; dus de eerste stap was overeenstemming bereiken over het feitencomplex. Daarna hebben we de contouren waarbinnen een transactie mogelijk zou zijn uiteengezet, er was dus absoluut geen sprake van een onderhandeltraject. Helder was dat we de transactie verkende, maar het vervolgen bleef steeds boven de markt hangen en dat wist de bank als geen ander inmiddels. Het persbericht dat verzonden zou worden bij de beslissing te gaan vervolgen lag stevig op tafel.

Houston, the eagle has landed (3 september 2018)

Maandagavond 3 september is de transactieovereenkomst ondertekend, eerst einde van de middag op het FP, daarna heb ik de overeenkomsten naar de ING gebracht en in de late avond de handtekeningen daar opgehaald. Ik ben maar even blijven wachten op het bankafschriftje met bewijs van de overschrijving ook... Dinsdag, IJdok om 7.00 uur worden de persberichten in de zaak Houston wereldkundig gemaakt. Een kwartiertje blijft het stil. Dan beginnen de nieuwsdiensten te reageren. Al snel beheerst het nieuws de koppen. ING betaalt dus 775 miljoen euro. De eerste keer dat een omzet gerelateerde boete ad 675 miljoen wordt gehanteerd, tevens een ontneming van 100 miljoen voor de uitgespaarde kosten op personeel en systemen. Goed om te horen dat Hamers expliciet de gemaakte fouten erkent. Verrassend is dat niet, want afgesproken is dat de bank de feiten uit ons feitenrelaas niet mag weerspreken.

In de dagen er na komt er een golf van publiciteit op gang. Ook dit keer laaien bekende discussies weer op. ‘Had er niet moeten worden gedagvaard?’ en ‘Waarom worden er geen bankiers vervolgd?’  

Het persbericht met het grotendeels door de FIOD geschreven feitenrelaas is uitgebreider dan ooit. Tevens publiceren we ook voor het eerst de transactieovereenkomst: link. Met de publicatie van de overeenkomst laten we zien dat we transparant zijn en dat daarin geen geheime afspraken zijn gemaakt. Dit keer is het OM ook actief vertegenwoordigd in de publiciteit, Margreet Fröberg geeft interviews en Fred Westerbeke draaft op bij Nieuwsuur waar ook hij zijn statement maakt. De roep in de media en politiek dat er koppen moeten rollen blijft stevig, vooral Hamers als CEO moet het ontgelden. Op dinsdag 11 september maakt ING bekend dat haar CFO zal aftreden.

Houston, missie aarde

Voorlopig is dit het en lijken de stofwolken zich op te trekken. Super trots op het FIOD team dat dit onderzoek heeft volbracht, soms moeizaam, soms meters makend, maar vol overtuiging en met een enorme spirit! De FIOD is in breder verband aan het nadenken hoe we dit verder in de financiële wereld moeten laten landen en hoe we verder ons effect zo maximaal kunnen maken. Dit is het moment en dat willen we pakken! Werk aan de winkel!!!